Historia dachów i ścian (V). Okres romański.

Historia dachów i ścian (V)

Okres romański
Budynek w kształcie surowej bryły, stricte pragmatycznej, spełniającej cele wyłącznie utylitarne, właściwie w czystej postaci nie występował nigdy. Ludzie, wiedzeni potrzebami estetyczno-duchowymi, zawsze starali się taką bryłę złamać. Bryła romańska uchodzi za ciężką i masywną, w przeciwieństwie do strzelistego gotyku. Przesądzało o tym choćby ubóstwo środków technicznych i materialnych epoki. Odrodzenie ekonomiczne przypada dopiero na czas triumfu gotyku. Romańszczyzna była biedna – i warto o tym pamiętać. Europa wolno podnosiła się ze zniszczeń. Tym większe znaczenie należy przypisać dokonaniom okresu historycznego zwanego romańskim.

Styl romański

W wiekach średnich rzymskogrecki sposób wznoszenia ścian z ciosów kamiennych ułożonych na sucho, nie mógł się długo utrzymać, mimo że próbowano tego. Zadecydował o tym brak fachowców i ogromne trudności transportowe, związane z beznadziejnym stanem dróg lądowych. Nawet budowanie ścian masywnych z użyciem wypełnienia uległo uproszczeniu, zmierzającego do bardziej ekonomicznego wykorzystania materiałów i ograniczenia do minimum ich obróbki. Zatem obok ścian wykonywanych z regularnych ciosów (powstawały one tam, gdzie były wielkie pieniądze, tj. przy budowie katedr w znaczących ośrodkach życia miejskiego), w skromniejszych budowlach ciosy kamienne używano tylko do utworzenia podstawowych elementów konstrukcyjnych (np. węgarów), a tło ścian wypełniano małymi kamieniami, które już tak starannie nie opracowywano, bo i po co. Metoda owa dawała niestety przypadkowy podział ścian warstwami różnej wysokości. Obróbka lica ściany dokonywana była dłutem o płaskim ostrzu.

W romańszczyźnie stosowano spoinowanie (w ścianie z regularnie obrobionych kamiennych ciosów spoiny nie odgrywają większej roli, występuje wręcz tendencja do ich ukrywania), ze względu już choćby na to, że w ścianie ceglanej bądź z kamienia łamanego nieobrobionego sieć spoin dużo znaczy, przez ich zagęszczanie i poszerzanie. Dochodzi do tego jeszcze efekt światłocienia wywołany modelowaniem spoin. Spoiny średniowieczne w stosunku np. do bizantyńskich były cieńsze. Romańskie liczyły 1 cm. Do spoinowania używano bielonej zaprawy lub barwionej w wyniku dodania do niej tłuczonej cegły. Robiono tak w zależności od tego, jaki efekt chciano uzyskać.

Zewnętrzne ściany niekiedy wzbogacano kolorystycznie, co osiągano przez stosowanie kamieni o różnych kolorach (bądź kamienia złączonego niekiedy z cegłą) ściśle ze sobą związanych lub odgrywających wyłącznie rolę dekoracyjną. Plastyczne wzbogacenie ścian wymaga już zróżnicowania sposobów i form obróbki kamienia. Poszczególne kolory kamieni układano warstwowo: por. – Siena, Como, Udine.

Przekrój

W upiększeniu wystroju ścian ważną rolę ogrywa gzyms. Gzymsy kończą lub dzielą ściany, a takie w jakiś sposób zabezpiecza przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi. Po oderwaniu się od konstrukcji stropowej, co dokonało się już w starożytności, gzyms stał się zupełnie samodzielnym elementem budowlanym. W romańszczyźnie płytę gzymsową umieszcza się nad arkadami bądź opiera na wspornikach.

Prócz gzymsów kamiennych wymienić warto gzymsy terakotowe, wyróżniające się bogactwem elementów dekoracyjnych, oraz ceglane. Te ostatnie samodzielne oblicze zyskały jeszcze w okresie przedromańskim. Czyniono je prosto: przez wysuwanie, cofanie i różne układanie cegieł. W VII w. „weszły do akcji” gzymsy z fryzami arkadowymi, zastąpione później przez zygzakowato przecinające się linie proste; ta sztuka osiągnęła pełnię wyrazu w północnych Włoszech, skąd w okresie romańskim rozeszła się na całą Europę.

W tym okresie gzyms cokołowy (zabezpieczający ścianę od dołu) ogranicza się do skromnego sfazowania lub oprofilowania odsadki cokołowej. Dopiero później dekoracyjności. W romańszczyźnie, w następstwie upowszechnienia się sklepienia krzyżowego, zaszła potrzeba wzmocnienia ścian na oporach łuków jarzmowych i przekątniowych. Osiągano to przez pogrubianie ścian w narażonych na zawalenie miejscach na całej wysokości ściany. Przypominało to stawianie pilastrów – acz bez kapiteli i baz. Fachowcy nazwali to lizenami. Z czasem lizony uznano za jedną z najbardziej charakterystycznych cech ściany romańskiej. Lizeny, rytmicznie rozmieszczone na fasadzie, wzbogacały ją estetycznie. Opracowywano je staranniej (i z lepszego materiału) niż pozostałe części ściany, mimo to nie zawsze zdawały egzamin, czego dowodem były katastrofy budowlane – sklepienia się waliły pomimo stosowania lizen. Próby zaradzenia złu doprowadziły do wymyślenia przypór, zwanych też skarpami. Przypory zmniejszały się schodkowo ku górze. Rozwinęły się zwłaszcza w gotyku.

W romańszczyźnie stosowano również filary: kwadratowe i prostokątne. W miarę dojrzewania stylu przystawiano do nich pilastry. Kolumny romańskie, podobnie jak ściany, wykonywane były z ciosów.

W architekturze „zewnętrznej” owej epoki dla Anglii i Normandii typowe są dwuwieżowe fasady, a południe Francji zdominowane zostało przez fasady kurtynowe, bezwieżowe. Ornamentyka była najczęściej rombowa (małe romby tworzące pas; w odmianie brytyjskiej występował pas małych piramidek).
Dach składa się z konstrukcji nośnej i pokrycia. Konstrukcja dachu może składać się z więzarów, belek, kratownic i płyt. Górne płaszczyzny pokrycia dachowego nazywane są połaciami, dolna krawędź połaci to okap, a górna – kalenica. Płaszczyzna pionowa określana jest jako szczyt. Rozróżnia się m.in. dachy płaskie, pochyłe i wygięte.

Dachy antyczne miały niewielki kąt nachylenia, średniowieczna – duży (gotyk przewyższał w tej mierze romańszczyznę). Włoskie dachy były płaskie, narodowym niejako dachem francuskim stał się dach mansardowy.

Średniowieczny układ dachowy odznaczał się wielkim skomplikowaniem. Najwcześniejsze były dachy wieżowe. Bryła wieży daje możliwości różnorodnych rozwiązań, uatrakcyjniających dach pod względem estetycznym. Przedfeudalne, rzymskie dachy wież obronnych, tworzących słynny limes, broniący przed Germanami, miały kształt stożkowy bądź piramidowy. W sylwecie ogólnej miasta wieża stanowiła element wybitnie dominujący. Do XI w. miała ona ośmioboczne, piramidalne zakończenie, niewysokie w stosunku do całośi bryły. Od XII w. zakończenie tj. poszycie „rośnie”. W połaciach piramidy występują otwory okienne, a w narożnikach – mniejsze piramidy. Taki był dach kamienny.

Aliści bywały i drewniane. Jak pisze Z. Mączeński („Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym”) – w romańszczyźnie stosownae są niskie, w Niemczech wzrokowo szczególnie ciężkie, drewniane dachy wieżowe, mające kształt brył geometrycznych, ustawionych w różny sposób wobec ścian wieży, co przy pewnych rozwiązaniach automatycznie doprowadza do przenikania ścian wieżowych przedłużonych w formie szczytów z głuchymi połaciami dachowymi.
(cdn)

Jerzy Grundkowski

WARSTWY – DACHY i ŚCIANY 1'2001