Bezpieczna praca na wysokości – dobór środków ochrony
 Praca na balustradach Z powodu upadku z wysokości corocznie śmierć ponosi na placach budów kilkadziesiąt osób.
Najczęstsze przyczyny upadków to nieużywanie lub brak środków ochrony indywidualnej, brak nadzoru i tolerowanie odstępstw od przepisów bhp, brak lub niewłaściwe przeszkolenie w zakresie BHP, a także brak lub niewłaściwe środki ochrony zbiorowej.
Stosując odpowiednie środki ochrony zbiorowej oraz ochrony indywidualnej można zapobiec większości z tych wypadków. Na dużych budowach obserwujemy, iż coraz częściej stosuje się nowoczesne systemy i środki, które nie tylko pozwalają na uniknięcie upadku z wysokości, ale i podnoszą efektywność pracy na budowie. Każdy pracodawca, który prowadzi prace na wysokości, powinien wybrać środki właściwe do miejsca wykonywania pracy, środki zapewniające wymagany poziom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz spełniające wymagania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Środki ochrony zbiorowej
Podstawowym środkiem ochrony zbiorowej są balustrady, które należy stosować zarówno podczas
zabezpieczania stanowisk pracy, jak i dróg komunikacyjnych, krawędzi oraz otworów w ścianach i
stropach, a także ogradzania stref niebezpiecznych, wykopów, dołów, itp. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie BHP podczas wykonywania robót budowlanych [1], balustrada
składa się z deski krawężnikowej o wysokości 0,15 m i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości
1,1 m. Wolną przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą wypełnia się w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem z wysokości.
Ochronę specjalnego typu – jako balustrady – stanowić mogą rusztowania ochronne stawiane w celu zabezpieczenia pracy, a nie jako środek dostępu.
Wymagania wytrzymałościowe dla balustrad określa norma PN-EN 13374 (Tymczasowe systemy zabezpieczeń na krawędzi budynków – Opis techniczny wyrobu, metody badań), której stosowanie choć nie jest obowiązkowe, dowodzi, iż zabezpieczenie jest odpowiednie. Wielu producentów zabezpieczeń kieruje się jej wskazaniami projektując swoje rozwiązania.
 Rys. Klasa A, B, C. Dobór klasy urządzenia w zależności od wysokości upadku oraz kąta pochylenia dachu
– KLASA A – System odporny na statyczne obciążenia, zabezpiecza osoby opierające się o system
albo używające systemu jako pochwytu podczas przechodzenia wzdłuż niego.
– KLASA B – System odporny na statyczne i dynamiczne obciążenia, powstrzymujący spadanie
osoby zsuwającej się po powierzchni pochyłej.
– KLASA C – System odporny na wysokie obciążenia dynamiczne osób spadających na stromych powierzchniach. Powinien on nie tylko hamować, lecz także amortyzować siłę upadku.
Zgodnie z minimum wymagań normy, dotyczących budowy systemów (zbliżonych do zapisów w/w
rozporządzenia), system zabezpieczający powinien składać się z barierki górnej, pośredniej lub
innego zabezpieczenia przestrzeni wolnej oraz powinien umożliwiać dołączenie deski krawężnikowej.
Przestrzeń pomiędzy słupkami może być wypełniona np. siatką bezpieczeństwa zgodną z normą PN-EN 1263 lub sztywną siatką stalową. Oczywiście należy spełnić wszystkie wymagania wytrzymałościowe normy, a nie tylko gabarytowe.
Systemy te różnią się, oprócz wypełnienia przestrzeni pomiędzy słupkami, głównie ze względu na typ mocowania słupków. Najczęściej
stosowane to:
– system szczękowy – zyskuje coraz większą popularność ze względu na szybkość i łatwość instalacji;
– system kotwiony do podłoża;
– system z przeciwwagą;
– system mocowany do półek dwuteownika;
– system mocowany do słupów i elewacji.
Zastosowanie kotwienia do innego elementu niż strop (np. ściana, słup, belka dwuteownika) oraz
wysunięcie bariery poza obrys budynku po- zwala na pracę z pełnym dostępem do krawędzi (np.
wykonanie obróbki blacharskiej na dachu).
Środkiem ochrony zbiorowej, który zyskuje coraz większą popularność, są siatki bezpieczeństwa. W wielu przypadkach stanowią najlepszy sposób zabezpieczenia pracy na wysokości. Siatki te wykonywane są zgodnie z normą PN-EN 1263-1, a instalowane zgodnie ze wskazówkami zawartymi w normie PN-EN 1263-2. Produkowane są głównie z siatek o oczkach 100 mm wykonanych z linek o grubości 4-5 mm, z polipropylenu lub poliestru. Dodatkowo wyposażone są w linę graniczną, za pomocą której siatka mocowana jest do konstrukcji.
Ze względu na sposób wykorzystania norma wyróżnia następujące typy siatek:
– Typ S: poziome siatki bezpieczeństwa – stosowane głównie w zabezpieczeniu prac na konstrukcjach
hal oraz otworów w stropach budynków. Minimalne wymagania normy dla siatek bezpieczeństwa to:
powierzchnia siatki min. 35 m2 oraz długość najmniejszego boku powyżej 5 m. Powstrzymuje upadek
nawet z wysokości 6 m. Należy jednak pamiętać, iż aby minimalizować nie tylko skutki, lecz
również długość spadania, należy umieścić siatkę jak najwyżej. Dobierając siatkę do miejsca, które
ma zabezpieczyć, należy wziąć pod uwagę ugięcie siatki i skalkulować przestrzeń pod siatką
potrzebną do powstrzymania upadku.
Siatki mocowane są zwykle do belek konstrukcyjnych linami o odpowiedniej wytrzymałości (30 kN)
lub za pomocą specjalnych uchwytów. Niezależnie od sposobu przymocowania, zawsze punkt mocowania powinien występować nie rzadziej niż co 2,5 m i przenieść obciążenie 6 kN. Siatki można ze sobą łączyć za pomocą lin o wytrzymałości 7,5 kN.
– Typ T: Siatki poziome mocowane do wsporników – wykorzystywane w powstrzymywaniu spa- dania
podczas pracy przy krawędziach budynków. Najważniejszym ich zastosowaniem jest zabezpieczenie
miejsc pracy, gdzie nie można jeszcze zainstalować balustrady, czyli podczas zbrojenia i deskowania na najwyższych kondygnacjach budynku. Przy szerokości wsporników 3 m powstrzymują upadek
nawet z wysokości 6 m, dlatego mocowane są zwykle do stropu lub elewacji na niższej kondygnacji
(tam, gdzie beton uzyskał już wystarczającą wytrzymałość). Dobór tego rozwiązania powinien odbywać się jak najwcześniej, aby ze względu na wysoki koszt konstrukcji wsporczej już na etapie
projektowania uwzględnić to rozwiązanie w informacji BIOZ i budżecie inwestycji.
– Typ V: Siatki mocowane do wsporników typu „szubienica” – mają podobne zadania i wymogi jak siatki mocowane na wspornikach typu T. Zwykle mocowane do stropów dwóch niższych kondygnacji. Dzięki swojej budowie mogą wystawać ponad najwyższą elewację.
– Typ U: Siatki pionowe stanowiące zabezpieczenie krawędzi – wykorzystywane do zabezpieczenia
krawędzi, zgodnie z normą PN-EN 13374. Mocowane są do specjalnie zaprojektowanych słupków lub
ograniczają (wypełniają) całą wolną przestrzeń elewacji lub rusztowania.
 Siatki typu S |  Siatki typu T |
Środki ochrony indywidualnej
Środki ochrony indywidualnej to środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń [2]. Powinny być stosowane zawsze, gdy nie da się uniknąć sytuacji, w których wykonywanie wielu czynności możliwe jest jedynie przy ich użyciu (np. podczas demontażu ochron zbiorowych).
 Powstrzymywanie spadania - zatrzymanie oraz amortyzacja upadku
Najprostszym sposobem (aczkolwiek nieobowiązkowym) spełnienia wymogów dyrektywy, jest
zastosowanie wymogów zawartych w normach zharmonizowanych z dyrektywą.
Środki te powinny być identyfikowalne – posiadać swoją nazwę i numer identyfikacyjny (jeżeli w wyniku użytkowania znaki te zostały zatarte, wówczas należy środek wyeliminować z użytkowania) oraz być ewidencjonowane – należy założyć kartę użytkowania sprzętu (z określonym numerem identyfikacyjnym środka ochrony), danymi użytkownika, datą wydania oraz polami kontroli okresowej. Zwykle taka karta dostarczana jest przez producenta sprzętu.
 Ograniczenie poruszania. Na zdj. urządzenie samozaciskowe na linie poliamidowej rdzeniowej przyczepione do punktu zakotwienia (słupek dachowy mocowany do stropu kotwami)
Środki należy przechowywać i konserwować zgodnie z instrukcją producenta. Nie należy przekraczać
okresu trwałości – każdy środek posiada datę ważności, po przekroczeniu której na- leży sprzęt
wyeliminować. Okres ten może ulec skróceniu, jeżeli sprzęt powstrzymał upadek lub nastąpiło jego
uszkodzenie.
Rodzaje prac na wysokości przy wykorzystaniu środków ochrony indywidualnej, możemy podzielić na
cztery grupy:
I. Powstrzymywanie spadania – zatrzymanie oraz amortyzacja upadku – ustalanie pozycji podczas
pracy;
II. Ograniczenie poruszania – uniemożliwienie wystąpienia spadania poprzez takie zaplanowanie
pracy, aby upadek nie był możliwy;
III. Praca w podparciu – praca z systemami, w których upadek jest możliwy jedynie na długości nie
większej niż 60 cm (np. linki opasujące);
IV. Praca z użyciem technik linowych – tzw. praca technikami alpinistycznymi, w których użycie
lin umożliwia dotarcie do stanowiska pracy.
 Praca w podparciu |  Praca z użyciem technik linowych |
System powstrzymywania spadania
Systemy powstrzymywania spadania, jak sama nazwa wskazuje, mają uchronić przed upadkiem poprzez powstrzymywanie spadania, tj. wyhamowanie ciała ludzkiego z prędkości, do jakiej rozpędziło się podczas spadania, zatrzymanie go w odległości bezpiecznej od zagrożenia oraz amortyzację. Podczas hamowania działa na nie siła, której wartość zależy oczywiście od długości drogi hamowania. Aby zapewnić bezpieczne warunki pracy, przyjęto, iż siła ta (zwana uderzeniową) nie może przekroczyć wartości 6 kN oraz powinna ona zostać w odpowiedni sposób przyłożona do ciała. W tym celu należy zastosować odpowiednią uprząż oraz system amortyzujący połączony z punktem zakotwienia.
Wyróżniamy zatem trzy grupy indywidualnych środki chroniących przed upadkiem:
1. Uprzęże (szelki bezpieczeństwa);
2. Podsystem łącząco-amortyzujący;
3. Punkty zakotwienia
 Szelki bezpieczeństwa – elementy: Przedni punkt zaczepowy; Szybka klamra regulacyjna; Tylny punkt zaczepowy; Pomocnicza klamerka sprzętowa; Klamry boczne do pracy w podparciu; Obrotowy pas biodrowy) 1. Szelki bezpieczeństwa
Szelki bezpieczeństwa to uprzęże służące do powstrzymywania upadku, wykonane zgodnie z normą PN-EN 361, która określa wymogi dotyczące konstrukcji oraz badania szelek. Niedozwolone jest stosowanie w systemach powstrzymujących spadanie innych uprzęży, np. wspinaczkowych.
Szelki bezpieczeństwa posiadają jeden lub dwa punkty do przypięcia systemu amortyzującego – jeden na plecach oraz drugi z przodu, w okolicach mostka. Oznaczone są one – zgodnie z normą – literą A lub A/2 (gdzie połączenie dwóch połówek dopiero stanowi pełny punkt). Szelki wykonane są z taśm oraz klamer regulacyjnych. Ważny jest właściwy dobór szelek oraz dopasowanie do użytkownika. Najprostsze modele posiadają jedynie dwie klamry regulacyjne i jeden punkt zaczepowy na plecach. Zazwyczaj to najprostsze rozwiązanie okazuje się niewystarczające, ponieważ szelki ze względu na ograniczoną regulację nie są zbyt wygodne i pracownik, który będzie przebywał w nich cały dzień może doprowadzić do powstania zbyt dużych luzów taśm udowych. A niewłaściwie wyregulowane szelki nie spełnią swojego zadania.
Dodatkowo szelki mogą być wyposażone w pas służący do pracy w podparciu, posiadający dwie klamry na wysokości bioder (zgodny z PN-EN 358) oraz punkt do pracy technikami linowymi, umieszczony w okolicach pępka (PN-EN 813). Do tych punktów nie można dopinać systemów mających na celu powstrzymanie upadku, a jedynie te, które są do pracy w pozycji ustalonej.
Szelki przeznaczone do pracy w budownictwie powinny posiadać: jeden uniwersalny rozmiar; cztery klamry regulacyjne, które umożliwiają dokładne dopasowanie do użytkownika (górne klamry powinny posiadać konstrukcję zapobiegającą luzowaniu taśm); pas do pracy w podparciu (jedynie w przypadku, gdy jest on wykorzystywany); dwa punkty zaczepowe, gdyż czasami wygodniej jest pracować z systemem przypiętym z przodu.
2. Elementy łącząco-amortyzujące
Zatrzaśniki – są podstawowym elementem łączącym, dla którego wymagania określa norma PN-EN 362. Ich charakterystyczne właściwości to:
1. materiał – stopy aluminium lub stal;
2. prześwit – czyli wielkość określająca, na jaki punkt zaczepowy możemy założyć zatrzaśnik;
3. typ zamka – zakręcane, automatyczne, dwuzapadkowe;
4. konstrukcja – trwale połączony lub umożliwiający odczepienie od linki.
Zatrzaśnikiem rekomendowanym dla monterów rusztowań jest zatrzaśnik aluminiowy, dwuzapadkowy o otwarciu 60 mm, gdyż pozwala on szybko dopiąć linkę bezpieczeństwa do większości rur stosowanych w konstrukcjach rusztowań. Zatrzaśnik ten trwale połączony jest z linką, co zapobiega jego zagubieniu.
 Linka bezpieczeństwa połączone trwale z amortyzatorem
Amortyzatory – to urządzenia wykonane zgodnie z PN-EN 355, które gwarantują bezpieczne powstrzymanie spadania. Amortyzator rozszerza możliwości użytkowania linki bezpieczeństwa, do której jest dołączany lub wykonany razem z nią. Dzięki zastosowaniu tego urządzenia możliwe jest np. używanie punktów zaczepowych znajdujących się nawet poniżej nóg pracownika (maksymalnie 2 m od punktu zaczepowego szelek). Zwykle są to taśmy
poliestrowe lub poliamidowe, które poprzez wydłużenie drogi hamowania zmniejszają siłę uderzeniową poniżej wartości 6 kN. Nie mogą natomiast zmieniać swej długości poniżej wartości 2 kN, czyli obciążenie statyczne nie spowoduje rozerwania. Podczas powstrzymywania spadania amortyzator zmienia swoją długość, przez co długość potencjalnego upadku będzie stosownie większa. Trzeba o tym pamiętać zarówno przy doborze tego środka, jak i punktu zakotwienia dla niego. W broszurze informacyjnej PIP „BUDOWNICTWO. Dobór środków technicznych zabezpieczających przed upadkiem z wysokości” podano przykład, gdzie punkt mocowania wybrany jak najniżej (poniżej stóp): przestrzeń potrzebna do wyhamowania takiego upadku to 1,8 m (odległość klamry zaczepowej od nóg) + 2 m (długość linki) + 1,2 m (wydłużenie amortyzatora) = 5,0 m. Dodatkowo należy uwzględnić ok. 1 m zapasu. Otrzymujemy zatem wynik 6 m. Wolna przestrzeń potrzebna do powstrzymania upadku może wynieść zatem nawet 6 metrów. W sytuacji, gdy wolna przestrzeń pod użytkownikiem jest mniejsza, należy tak zaplanować pracę, aby zmniejszyć długość potencjalnego upadku, czyli punkt kotwienia zamocować jak najwyżej i/lub zastosować linki bez amortyzatora. Jeżeli punkt mocowania znajdzie się wyżej niż w podanym powyżej przykładzie, to wydłużenie amortyzatora będzie odpowiednio mniejsze lub w ogóle nie nastąpi.
Często amortyzator połączony jest z dwoma linkami bezpieczeństwa, co umożliwia pracę na konstrukcjach stalowych i rusztowaniach z za- chowaniem zasady ciągłego dopięcia do minimum jednego punktu i bezpieczne poruszanie się (przy odpowiednim przypięciu tych dwóch zatrzaśników) w pionie i poziomie.
 Urządzenie samozaciskowe (w zbliżeniu)
Obecnie stosowane są liny rdzeniowe i bez- rdzeniowe o średnicach 12-16 mm oraz szereg urządzeń samozaciskowych, które mogą być trwale połączone z liną lub zdejmowalne. Urządzenia te mogą być wyposażone w zintegrowany amortyzator. Przypina się je zawsze bezpośrednio do szelek bezpieczeństwa.
Urządzenia samozaciskowe często posiadają dwie funkcje pracy: automatyczną i manualną.
Funkcja automatyczna (z mniejszą siłą docisku krzywki) pozwala na swobodne przesuwanie się wzdłuż liny, a w razie wystąpienia upadku natychmiastowe zablokowanie mechanizmu na linie.
Funkcja manualna (z dodatkowym dociskiem) umożliwia ustalenie pozycji podczas pracy i za- pobiega opuszczaniu urządzenia, co minimalizuje ewentualny upadek a jednocześnie daje pracownikowi podczas pracy w poziomie możliwość ustalenia pozycji i ograniczenie poruszania. W tej funkcji automatyczny przesuw urządzenia możliwy jest tylko w jednym kierunku, a przy ruchu w dół konieczne jest każdorazowe ręczne odblokowanie dźwigni.
W kalkulacji przestrzeni potrzebnej do powstrzymania spadania należy uwzględniać wartość rozciągnięcia liny. Na rynku dostępne są urządzenia o długości liny do 50 m. Długość ta ograniczona jest elastycznością lin poliamidowych. Dzięki tak znacznej długości lin, możliwe jest umiejscowienie punktów kotwiczących kilkadziesiąt metrów ponad użytkownikiem lub wewnątrz budynku. W przypadku niewłaściwego użycia możliwy jest jednak upadek połączony z wahadłem, którego skutki, takie jak uderzenie w ścianę lub wystające elementy, mogą być równie niebezpieczne jak sam upadek.
Urządzenia samozaciskowe wykorzystywane są jako zabezpieczenie podczas stawiania rusztowań przy elewacjach, montażu i demontażu konstrukcji żurawi budowlanych, pracy przy niezabezpieczonych krawędziach i na drabinach, prac technikami linowymi oraz asekuracji na ruchomych podestach roboczych.
 Urządzenie samohamowane (podczas pracy na wysokości)
Urządzenia te wykonywane są zgodnie z normą PN-EN 360. Mogą być stosowane w pionie oraz w poziomie, świetnie nadają się do zastępowania linek z urządzeniami samozaciskowymi. m jest duża masa i niewielka długość liny – do 30 m.
3. Punkty zakotwienia
Wyżej wymienione środki łącząco-amortyzujące nie spełnią swojej roli bez zamocowania do umieszczonego we właściwym miejscu punktu zakotwienia (zaczepowego). Punkty zaczepowe muszą zostać tak dobrane, aby zapewniały możliwość asekuracji na stanowisku pracy i drodze dojścia oraz muszą posiadać odpowiednią wytrzymałość (dla punktów pojedynczych – 10 kN). Punkty te powinny być umieszczone bezpośrednio nad głową użytkownika, bez konieczności oddalania w poziomie podczas wykonywania pracy, co pozwoli na eliminację efektu wahadła i ograniczy drogę spadania.
 Zbliżenie punktu zakotwienia
Większość urządzeń spełnia wymagania normy zharmonizowanej PN-EN 795 (Urządzenia kotwiczące – Wymagania i badania), która określa wymagania dla następujących klas urządzeń:
1. KLASA A – strukturalne punkty zakotwienia,
do mocowania na ścianach, stropach, nadprożach; są to punkty osadzane na stałe w podłożu lub wymagające użycia dodatkowych kotew dobieranych w zależności od miejsca instalacji; możliwe jest zakotwienie do prawie każdego podłoża: drewna, stali, betonu, a nawet blachy trapezowej.
2. KLASA B – tymczasowe przenośne urządzenia do zakotwienia – najszersza grupa urządzeń wykorzystywanych w budownictwie, do której zaliczamy m.in.:
- zaczepy taśmowe i linkowe – pozwalają stworzyć punkt zakotwienia na słupach, belkach oraz innych elementach, które możemy objąć takim zaczepem;
- belki poprzeczne – rozpierane pomiędzy otworami (np. drzwiami);
- trójnogi ratownicze – umożliwiające asekurację oraz drogę ewakuacji podczas pracy w zagłębieniach, studzienkach.
3. KLASA C – urządzenia do zakotwienia z poziomą liną, które umożliwiają poruszanie wzdłuż lin oraz asekurację za pomocą dołączonych do nich urządzeń. Klasę tę dzielimy na:
- systemy tymczasowe (np. rozpinane pomiędzy słupami), wykonane z lin lub taśm poliamidowych; w przypadku tych systemów ważne jest oszacowanie ugięcia liny podczas powstrzymywania upadku i odpowiednie napięcie takiego systemu,
- systemy stałe, z lin stalowych (najczęściej montowane na dachach budynków lub elewacjach; system przeznaczony do użytkowania przez jednego lub wielu pracowników jednocześnie.
4. KLASA D – urządzenia do zakotwienia wykorzystujące poziome szyny, rzadko wykorzystywane w budownictwie. Spełniają te same zadania co urządzenia klasy C, jednak ugięcie systemów szynowych jest minimalne.
5. KLASA E – bezwładne masy kotwiczące przeznaczone do użytku na powierzchniach poziomych; ich minus to duża masa oraz ograniczone warunki użytkowania.
Joanna Chrapkowska-Smoter
Na podst. materiałów informacyjnych PIP: „BUDOWNICTWO. Dobór środków technicznych zabezpieczających przed upadkiem z wysokości”, pod red. Izabelli Skrzecz, PIP, www.pip.gov.pl
Fot. Assecuro
Przypisy:
[1] Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz. U. z 2003 r. Nr 120, poz. 1126)
[2] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z późn. zm.)
[3] Dyrektywa Rady 92/57/EWG z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie wdrożenia minimalnych wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na tymczasowych lub ruchomych budowach
|
