Uszkodzenia drewnianych więźb dachowych przez owady

Fot. 1. Przekroje belek zaatakowanych przez owada spuszczela pospolitego (Hylotrupes bajulus L.); na zewnątrz nie widać żadnych śladów żerowisk; przekrój jest zniszczony w ok. 50 ■*■ 60 %; wyjedzona jest część bielasta drewna, twardziel pozostała nienaruszona

Dlatego temat niniejszej publikacji, mówiący o więźbach dachowych zaatakowanych przez owady, jest mocno zawężony, a tak naprawdę problem niszczenia drewna przez larwy owadów swym zasięgiem obejmuje niemal całą kulę ziemską. Ale zatrzymajmy się przez chwilę właśnie na drewnianych konstrukcjach dachowych. Może zacznijmy od pewnego zdarzenia. Na początku XXI wieku w centrum przeszło 100 tysięcznego miasta, w upalne lipcowe dni, w dwupiętrowej kamienicy wybudowanej w 1904 roku, rozpoczęto wymianę pokrycia dachu. Prace przebiegały sprawnie. Zdjęto stare dachówki, założono folię paroprzepuszczalną i na koniec nowe dachówki ceramiczne. Całe zadanie wykonano w ok. 14 dni. Po dwóch latach lokatorzy „zameldowali” o występującym intensywnym porażeniu drewnianych elementów więźby dachowej oraz innych elementów drewnianych w strefie strychu przez owady niszczące drewno.
Stosowna ekspertyza wykazała, iż rzeczywiście elementy drewniane dachu i poddasza zaatakowane zostały przez larwy owada spuszczela pospolitego (Hylotrupes.bajulus L.) w stopniu ogólnym, co oznaczało, iż większość elementów została już porażona. A do tej pory, czyli przez prawie 100 lat na tym poddaszu nie było nawet śladów żerowania owadów. O tym, dlaczego do tego doszło, opowiemy poniżej.

Fot. 2. Trocinki wysypujące się z otworów wylotowych spuszczela przyjmują często formę

charakterystycznych stożków

Spuszczel pospolity w formie doskonałej (tzw. imago) jest chrząszczem barwy ciemnobrunatnej lub czarnej, którego korpus o długości do 2 cm pokryty jest krótkimi ciemnymi włoskami. Największe szkody w drewnie wywołują larwy spuszczela. Samiczka składa jaja partiami liczącymi na ogół do kilkudziesięciu sztuk w różne szczelinki i szpary w drewnie, za pomocą wysuwanego wysięgnika zwanego pokładełkiem. Owad ten zasiedla tylko martwe drewno iglaste. Larwy wylęgają się w okresie od 1 do 7 tygodni. Dobrze znoszą dość szerokie spektrum właściwości środowiska, choć najlepiej rozwijają się w temperaturze 28÷30°C przy wilgotności drewna od 25 do 50 %, chociaż żerują również w drewnie suchym o wilgotności poniżej 10 % oraz w drewnie bardzo mocno zawilgoconym.
Jedno pokolenie larw może żyć od 2 do nawet 18 lat. Zależy to jednak od wartości odżywczych siedliska, a zwłaszcza od zawartości w drewnie odpowiedniej ilości białka, witamin, cholesterolu, cukrów, skrobi, celulozy i innych składników. Larwy żerują wyłącznie w warstwie bielastej drewna nienaruszając prawie w ogóle twardzieli (patrz. fot. 1). Chodniki wydrążone przez larwy o szerokości do kilku milimetrów wypełnione są na ogół zwartą masą mączki drzewnej wraz z odchodami. Po osiągnięciu odpowiedniej masy (150÷500 mg wg [1]) larwy ulegają przepoczwarzeniu się. Poczwarki po kilku tygodniach przekształcają się w dorosłe chrząszcze tworząc tzw. postać doskonałą owada. Chrząszcze te wygryzają charakterystyczne owalne otwory w drewnie o wielkości 2÷4x5÷11 mm, przez które wydostają się na zewnątrz. Zarówno wspomniane otwory jak i wysypująca się przez nie jasno żółta mączka drzewna, stanowią makroskopowe cechy diagnostyczne żerowisk spuszczela pospolitego (fot. 2). Okres życia dorosłych owadów to zaledwie kilkanaście dni. W tym czasie zapłodnione samiczki znów znoszą jaja na drewnie. Dorosłe owady spuszczela pojawiają się najczęściej w gorące dni lipca z temperaturą powyżej 25 °C, chociaż ich rójka może trwać od czerwca do końca sierpnia. I właśnie w takim bardzo upalnym lipcowym okresie rozpoczął się remont dachu w opisywanej na wstępie kamienicy. Więźba dachowa z niezaimpregnowanym drewnem została całkowicie odsłonięta, a wydzielające się z drewna składniki zapachowe zanęciły samiczki spuszczela. Po około dwóch latach zauważono w całej więźbie dachowej aktywne żerowiska larw tego owada.

Kołatek domowy występuje praktycznie na wszystkich kontynentach. Jest chrząszczem mniejszym od spuszczela pospolitego, długość jego brązowego tułowia nie przekracza 4 mm. Atakuje drewno gatunków iglastych i także liściastych. Larwy żerują w części bielastej drewna, zaś optymalne warunki termiczne ich rozwoju to ok. 22 -s- 25°C przy wilgotności względnej powietrza dochodzącej do 100 %. Dorosłe owady wygryzają się z drewna poprzez otwory idealnie okrągłe o średnicy od 0,7 do 2,0 mm, co również stanowi makroskopową cechę diagnostyczną tego gatunku.

Fot. 3. Murłata i krokwie zaatakowane przez spuszczela pospolitego

W przypadku obu owadów często zdarza się, że stopień uszkodzeń drewna wewnątrz elementu nie przenosi się na jego wygląd zewnętrzny. Dana belka z zewnątrz może nie wykazywać śladów żerowania owada, podczas gdy jej wnętrze jest w większej części zniszczona. Przykład taki pokazano na fot. 1, gdzie przekrój nośny elementu zmniejszył się o około połowę, przy braku widocznych śladów od strony zewnętrznej. Pomocną czynnością w takich przypadkach do usytuowania schowanych żerowisk jest ostukiwanie elementów drewnianych np. młotkiem. Dźwięk stłumiony świadczy, że wewnątrz elementu coś się dzieje. Praktyczne jest również nakłuwanie elementów ostrym narzędziem.

Jak już wspomniano wcześniej, z uwagi na ograniczoną ilość miejsca, omówiono zaledwie dwa, lecz za to bardzo żarłoczne i niszczycielskie gatunki owadów. Lecz równie niebezpieczne są też inne gatunki np. z rodziny kołatków, kołatek uparty {Anobium pertinca L.), tykotek pstry (Xestobiam rufovillosum De Geer) czy wyschlik grzębykoroźny (Ptilinus pectinicornis Z.), z rodziny kózkowatych, obok spuszczela, wykarczak sosnowiec (Arhopalus rasticns L.) i wiele innych.
Klasyfikacją zagrożeń drewna budowlanego przez korozję biologiczną, w tym także przez oddziaływanie owadów niszczących ten materiał zajmuje się Instrukcja ITB nr 355/98 [2]. Zgodnie z postanowieniami tej Instrukcji klasy zagrożenia drewna w stosunku do owadów żerujących w drewnie oraz warunki eksploatacji drewna budowlanego zostały przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Klasy zagrożenia oraz warunki pracy drewna budowlanego dotyczące ochrony przed owadami niszczącymi drewno [2J.

Metodyka ochrony drewna przed owadami niszczącymi jego strukturę
Metody przeciwdziałające korozji biologicznej elementów drewnianych w tym zwalczające owady - techniczne szkodniki drewna oraz niedopuszczające do zasiedlenia przez nie drewna są bardzo różnorodne i jest ich co najmniej kilkadziesiąt, jeśli wyróżnić także różne ich modyfikacje.
Niestety z uwagi na to, że żadne czasopismo nie jest z gumy opiszemy skrótowo. Generalnie jednak jako najbardziej skuteczny sposób ochrony drewna uważa się zabezpieczenie chemiczne tego materiału, przez nasycenie go różnorodnymi preparatami biologicznymi;proces ten nazywamy impregnacją.
W sposób umowny impregnację można podzielić na bezciśnieniową i ciśnieniową oraz powierzchniową i głęboką [3].
Impregnacja bezciśnieniowa jest metodologicznie najprostsza w wykonaniu. Stosuje się tutaj takie sposoby nanoszenia preparatów jak np. smarowanie, natrysk, bandażowanie drewna, powlekanie plastrami, zanurzanie drewna w specjalnej kąpieli i kilka innych metod.

Metody ciśnieniowe polegają na wymuszeniu stosunkowo dużego ciśnienia w celu wprowadzenia preparatu do drewna. Ponieważ w przypadku zaatakowanych elementów więźby dachowej metod tych się raczej nie stosuje, przeto w dalszej części tekstu zostaną pominięte.
W przypadku wbudowanych elementów więźb dachowych można stosować zarówno impregnację powierzchniową, jak i wgłębną. Do tzw. powierzchniowych sposobów zabezpieczenia drewna, kiedy to preparat wnika na głębokość na ogół nie większą niż 2÷4 mm, zaś teoretycznie do 8 mm, należą wymienione już wyżej: smarowanie lub natrysk.

Smarowanie polega na nanoszeniu ciekłego preparatu o temperaturze na ogół pokojowej za pomocą pędzla, wałka lub szczotki. Zabieg ten wykonuje się na ogół dwu- lub trzykrotnie w odstępach czasu rekomendowanych przez producenta danego środka chemicznego (z reguły w przedziałach kilku godzinnych). Korzystne i bardziej efektywne jest nanoszenie środka podgrzanego do temperatury około + 50°C, co zwiększa głębokość penetracji drewna, lecz jednakże też sprowadza się do jego większego zużycia.

Metoda natrysku polega na nanoszeniu preparatu ciekłego za pomocą specjalnego urządzenia (pistoletu) natryskowego, również co najmniej dwukrotnie.
Jeśli chodzi o dokładność wykonania zabiegu, metoda smarowania jest mniej dokładna, ponieważ włosie np. pędzla nie wypełnia środkiem chemicznym wszystkich szczelin w drewnie, ślizgając się po jego chropowatej i pełnej zadziorów powierzchni. Jest za to oszczędniejsza, tańsza i bardziej popularna.
Metoda natrysku jest natomiast bezsprzecznie dokładniejsza i przez to skuteczniejsza; preparat w postaci mgły (aerozol) dostaje się w najdrobniejsze szczeliny powierzchni drewna.

Jednakże jest to sposób droższy ze względu na mniejszą oszczędność preparatu. Jego część (ok. 30 %) bezużytecznie ulatuje w powietrze.
W przypadku istniejących elementów więźby dachowej i zaatakowanych przez owady, można również stosować impregnację tzw. głęboką. W wyniku tych metod nasycenie drewna preparatami owadobójczymi teoretycznie następuje na głębokość powyżej 8 mm. Metody te stosuje się w przypadku stwierdzenia tzw. III stopnia zagrożenia. Do metod tych należy zaliczyć wymienione już np. pastowanie, bandażowanie jak też wprowadzanie preparatów w formie zastrzyków lub naboi.

Fot. 4. Podciąg zwany tramem w stropie poddasza zniszczony na głębokość powyżej 5 cm przez spuszczela

Środki owadobójcze (i także grzybobójcze) można wprowadzać w głąb uszkodzonych elementów drewnianych metodą tzw. zastrzykową, lub przez celowo nawiercane w tych elementach otwory.

Iniekcja zastrzykowa polega na wprowadzeniu do drewna preparatów za pomocą strzykawek, najlepiej weterynaryjnych (są grubsze i mocniejsze). Wykorzystuje się w tym celu naturalne spękania drewna lub otwory wylotowe owadów. Siatka nakłuć strzykawką powinna zapewnić w miarę dokładne nasycenie elementów preparatem. Odległość pomiędzy miejscami wstrzyknięcia środka powinna wynosić nie więcej niż 5 cm.
Sposób iniekcji przez nawiercone otwory polega na wywierceniu w belkach otworów o średnicy 5 ÷ 8 mm za pomocą wiertarki. W grubszych elementach otwory można wiercić w kilku rzędach, odległych od siebie o około 5 cm, przy czym rozstaw otworów w kolejnych rzędach powinien wynosić od 30 do 40 cm jeden od drugiego. Przesunięcie między otworami wykonanymi w poszczególnych równoległych rzędach (szeregach) powinno odpowiadać połowie odległości między mini. Wiercąc otwory w elementach więźby dachowej należy nie dopuścić do ich osłabienia i w ten sposób do utraty stateczności całej konstrukcji. Dopuszcza się jednak przewiercenie elementu do takiej głębokości by pozostawić ok. 3 ^ 4 cm materiału nieprzewierconego po stronie przeciwnej. W wykonane otwory wprowadza się preparat biobójczy na ogół za pomocą strzykawek do chwili gdy jest on wchłaniany przez drewno. Na koniec otwory należy zasklepić np. drewnianymi kołeczkami.

Zarówno w przypadku opisanej iniekcji zastrzykowej, jak i metody nawiercania otworów, po wykonanym zabiegu korzystne jest owinięcie rehabilitowanych elementów folią budowlaną, przynajmniej na okres 3 dób (72 h). Zapobiega to przedwczesnemu odparowaniu środków z zaimpregnowanych elementów i ich przedłużone w ich wnętrzu biobójcze oddziaływanie.

Zaatakowane przez owady drewniane elementy więźb dachowych, można również ratować metodami fizycznymi, które w porównaniu z wcześniej wymienionymi nie wnoszą żadnych środków chemicznych. Są to np. metody polegające na niszczeniu larw przez ich nagrzewanie do temperatury tzw. letalnej (niszczącej ich życie). Wykorzystuje się tutaj nagrzewanie elementów gorącym powietrzem, mikrofalami lub promiennikami podczerwieni [4]. Próbowano również w celach dezynsekcyjnych zastosować zarówno fale elektromagnetyczne, jak i promieniowanie y, jednakże ze zmiennym skutkiem, ponieważ larwy poszczególnych gatunków owadów niszczących drewno wykazują bardzo zróżnicowaną odporność na działanie tego rodzaju środków. Wydaje się w związku z tym, że w Polsce nadał przez jakiś czas podstawowymi środkami zwalczającymi owady w więźbach dachowych, będą środki chemiczne, głównie z uwagi, że są łatwiejsze w stosowaniu, generalnie tańsze i nie wymagają specjalistycznego i drogiego oprzyrządowania.

Fot. 5. Jętki w zabytkowym obiekcie zaatakowane przez spuszczela

Można przyjąć, że jeżeli elementy drewniane są zaatakowane przez larwy owadów do głębokości ok. 2 cm. zniszczone warstwy należy usunąć przez zestruganie lub ociosanie np. siekierą do tzw. „zdrowego drewna", czyli do warstw drewna, w których nie stwierdzono działalności owadów i dalej zastosować impregnację według jednej z wymienionych wyżej metod, prawdopodobnie jednak sposobem malowania lub natrysku.
Jeżeli natomiast zniszczenie elementów drewnianych sięga głębiej, np. od 2 cm do 4 lub 5 cm, należy fragmenty zniszczone przez owady wyciąć, np. specjalną piłą i w miejsce zniszczonego materiału wstawić uzupełnienia, tzw. wstawki (wzmocnienia) z nowego drewna. Drewno to powinno być zaimpregnowane.
Jeżeli zniszczenie elementów jest na tyle duże, iż zagraża stateczności konstrukcji, należy je wszystkie sukcesywnie wymienić na nowe, odpowiednio zaimpregnowane.

Teoretyczny podział środków ochrony drewna jest bardzo różnorodny i uwzględnia między innymi rodzaj ich oddziaływania i przeznaczenia, skład chemiczny, stan skupienia czy rodzaj rozpuszczalnika.

Najczęściej stosowane preparaty mają końcową postać cieczy, a z uwagi na rodzaj rozcieńczalnika zaliczane są do środków solnych lub rozpuszczalnikowych. Środki solne zawierają sole nieorganiczne lub organiczne rozpuszczalne w wodzie. Mogą to być np. modne ostatnio czwartorzędowe związki amoniowe, związki miedzioorganiczne, różnego rodzaju kombinacje związków miedzi, boru, cynku i inne. Preparaty solne wskutek procesów dyfuzji łatwiej i głębiej wnikają w drewno zawilgocone aniżeli w suche.

Preparaty rozpuszczalnikowe produkowane są na bazie benzyny lakowej, w której rozpuszcza się różnego rodzaju substancje czynne często z rodziny syntetycznych pyretroidów [1]. Środki te, w odróżnieniu do solnych, łatwiej i głebiej penetrują drewno suche a nie zawilgocone.
Wszystkie środki biochronne i biobójcze proponowane do stosowania w Polsce musza posiadać odpowiednie aprobaty, wydane przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych w Warszawie.

Obecnie bardzo często produkuje się środki pełniące kilka funkcji jednocześnie, na przykład środki grzybobójcze, owadobójcze i ogniochronne. Te z nich, które obniżają palność elementów drewnianych, należą do preparatów solnych. Musza one posiadać odpowiednie certyfikaty jednostek uprawnionych do ich wykonywania, np. Instytut Techniki Budowlanej w Warszawie.

Uwagi końcowe. W prezentowanym tekście dokonano kilka uwag na temat mechanicznego oddziaływania na drewno larw owadów, dla których stanowi ono pożywienie i (lub) kryjówkę.

Autor ma nadzieję, iż tekst ten zwróci uwagę potencjalnych inwestorów, planujących więźby dachowe zaatakowane już przez larwy owadów, mogą być z powodzeniem regenerowane . Jednakże podstawą powinno być tu przeprowadzenie fachowej ekspertyzy mykologiczno-budowlanej dokonane przez odpowiedzialnego specjalistę

Literatura:
[1]. Krajewski A., Witomski P.: Ochrona drewna. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003. [2]. Instrukcja ITB nr 355/98 „Ochrona drewna budowlanego przed korozją biologiczną środkami chemicznymi. Wymagania i badania". Warszawa 1998 [3]. Krajewski K. J.: Stosowanie chemicznych środków ochrony drewna budowlanego. W: Ochrona budynków przed korozją biologiczną. Praca zbiorowa pod redakcją J. Ważnego i
J. Karysia. Arkady, Warszawa 2001. [4]. Karyś. J.: Zabezpieczenia istniejących konstrukcji drewnianych przed korozją biologiczną
i pożarem. Izolacje 6(117) 2007.

dr Marek Dankowski
Uniwersytet Zielonogórski

WARSTWY – DACHY i ŚCIANY 1/2008