Zwieńczenia dachów ? kominy, lukarny, belwedery

W antyku komin był praktycznie niewidoczny. Nie, żeby nie istniał, lecz dlatego, że dach ówczesny był płaski. Natomiast w średniowieczu komin wyraźnie już odcina się od płaszczyzny dachowej i kształtuje przez to obraz całego budynku. Architekci wieków średnich starali się wyprowadzić komin jak najwyżej ? by poprawić ssanie! Toteż wyciągano go w górę na znaczne wysokości. Nie podwyższano raczej samego słupa kominowego. Pożądany rezultat osiągany był przez zastosowanie cylindrycznej nadstawy.

Komin z podziałem na cokół, trzon i zwieńczenie (ratusz w Amsterdamie).

Gotycka nadstawa ? kolumna cylindryczna, uwieńczona gzymsem, wyposażona była we wsporniki, które podtrzymywały ?czapkę?. Tę z kolei nakrywał mały daszek. W nim zaś rozmieszczano otwory służące wypuszczaniu dymu. Nadstawa niekiedy przekształcała się we wieżyczkę, jako iż kominy miały duży przekrój i metrowy bok. Wieżyczka prócz otworów bocznych posiadała i górne. Nadstawy wykonywano z granitu, łupku i cegły.

Nadstawy kominowe (Włoch) A; B.	Komin o nakryciu ażurowym.

Renesans utrzymał gotyckie rozwiązania, lecz dał im własną formę, bardziej zdobniczą. Mistrzami w tym byli fachowcy francuscy. Pokryli oni owo proste skądinąd i czysto utylitarne urządzenie taką ilością rzeźb oraz ornamentów, że komin zdecydowanie wyróżniał się w całym budynku! Zupełnie jakby dany zamek czy pałac zbudowano tylko po to, aby uwieńczyć go pięknym, fantazyjnie zdobionym kominem! W efekcie tego sylweta ożywiała się, wszelako na wybitnie niespokojny sposób! Pewien inteligentny Francuz orzekł, że komin takowy psuje linię dachu i nowo wzniesionemu obiektowi nadaje wygląd opuszczonej ruiny! Jako przykłady można podać Chambord, Saint Germain, d?Ecouen oraz Martainville.

Nadstawy kominowe ozdobne.

Włosi kominy ponad dach wyprowadzać zaczęli dopiero w XIV w. Słynny Alberti podaje nawet dokładną datę: rok 1347. Wtedy pojawił się słup kominowy zakończony żelazną czapką. Czapka miała ruchomą nakrywę. Umożliwiało to zamknięcie przewodu. W sumie kominy italskie nie rzucają się aż tak bardzo w oczy jak francuskie.
Kominy nacji germańskich, tj. niemieckie i holenderskie, znacznie prostsze, niewymyślne, miały typowy podział na cokół, trzon i zwieńczenie.
Nasze krajowe kominy były skromne. W miastach i po dworach szlacheckich kontynuowano tradycję niemiecką. Wyjątkiem ? pewnym ? są ozdobne kominy pałacy, które wznosili włoscy mistrzowie.

Belweder Polska - Warszawa. Łazienki, Biały Domek z 1776 r.	Lukarna jako oddzielna nadbudówka.

Lukarna to pomysł francuski. Pojawiła się w XIII w. Była ?dzieckiem? wysokiego dachu oraz nowego obyczaju wykorzystywania poddaszy w celach mieszkalnych oraz użytkowych. Pomieszczenia zaś winny posiadać okna czy choćby otwory okienne, tym bardziej, że często były one parokondygnacyjne. Okna znajdowały się nad gzymsem głównym, w połaci dachowej. Przy zastosowaniu ścianki kolankowej na poddaszu, okna częściowo lokalizowane były na ścianie, a częściowo na dachu. Jeżeli otwór wychodził nad gzymsem głównym, lukarna stanowiła oddzielną nadbudówkę nakrytą dachem siodłowym. W drugim przypadku nadbudówka przerywała linię gzymsu. Lukarny wykonywano ? podobnie jak ściany ? z kamienia.

Prócz roli praktycznej, lukarny odgrywały ważną rolę estetyczną, upiększając w niewątpliwy sposób sylwetkę budynku.
W renesansie lukarna ?awansuje? do rangi ważnego elementu dzielącego fasadę. Zgodnie z wypracowaną w gotyku koncepcją, jest do podział pionowy, jednakowoż z nową już formą. Renesansowa lukarna otrzymuje małe pilastry dźwigające belkowanie. Nad nim wznosi się bogato rozczłonkowany szczyt. Dodatkowo upiększają go przeróżne ozdobniki. Całość sprawia malownicze acz niespokojne wrażenie. Niekiedy w jednym pałacu było kilka rodzajów lukarn.

Nadstawa kominowa cylindryczna.	Nadstawa kominowa w postaci wieżyczki.	Nadstawa kominowa ozdobna.	Nadstawa kominowa z kilku przewodami.

W XVII w. lukarna dalej ?żyje? w dachach mansardowych, ale w zmienionej postaci. Nie odgrywa już znaczącej roli w podziale fasady. Coraz częściej robi się ją z innego niż ściana materiału.
W czasach triumfu mieszczaństwa, lukarna ubożeje. Tylko oświetla poddasze. Pełni więc wyłącznie funkcję praktyczną.

Belweder wzbogaca sylwetkę budynku. Jeden z najpiękniejszych stworzył w Watykanie mistrz Bramante, co nastąpiło w 1503 r. Znany szeroko jest również belweder królowej Anny w Pradze. Ten drugi stoi jako ogrodowy pawilon. Polskie belwedery są pałacykami stawianymi tam, gdzie widok jest szczególnie ładny. Belweder watykański jest nadbudową dachową, pozwalającą patrzeć we wszystkich kierunkach. Przez swą lekkość i ?przejrzystość? nie tylko ułatwia obserwację, ale i podnosi piękno budynku.

Jerzy Grundkowski
Rys. Bożena Kokoszka
Rys. K. Chudziński

WARSTWY ? DACHY i ŚCIANY 4'2001